تاریخ معماری ایران پیشینه ای هزار ساله در کشور دارد و آثار به جا مانده از گذشته های دور حاکی از این امر است. معماری و مهندسی عمران در طول تاریخ تحت تاثیر شرایط اقلیمی مختلف قرار می‌گرفته و در هر دوره به سویی کشیده و مسیر پیشرفت را طی کرده است.
شرایط محیطی و جغرافیایی و تاثیر آن بر جوامع منجر به پیدایش سبک های معماری در گذشته شده است. از این رو می توان گفت مهندسی عمران با گذشت زمان سیر تکاملی داشت و به پیشرفت های چشمگیری دست یافت.
پژوهشگران تحقیقات زیادی را در خصوص ریشه های معماری و سبک های آن انجام داده‌اند. براساس کشفیات باستان شناسی می توان گفت هنگامی که آریایی ها وارد کشور شدند با ایرانی های آشنا به هنر و معماری برخورد کردند و انقلابی مهندسی در کشور شکل گرفت.
آریایی ها سبک زندگی و جهان بینی مخصوص به خود را داشتند و این سبک زندگی در مناطق سرد، آن ها را به سمت معماری خود کشاند. برخورد این اقوام با بومیان ایرانی، در حوزه مهندسی ساخت تغییر و تحول ایجاد نمود. با این مقدمه، در ادامه این نوشته از ساختمانچی به بررسی مهم ترین دوره های معماری های ایرانی می پردازیم با ما همراه باشید.
معماری دوره مادها
بناهای تاریخی و آثار به جا مانده از پیشینیان از جمله آتشکده نوشیجان و دژ گونسپان در شهر “ملایر” که از نظر ریشه شناختی واژه به معنای “خانه آریاییان” است نشان از ریشه های مهندسی عمران در ایران دارند.
آتشکده و دژ نوشیجان از جمله قدیمی ترین بناهای سرپوشیده هستند که توسط مادها در فلات ایران بنا شدند. این آتشکده اولین الگوی معماری ایرانی است که گویای ماندگارترین اثر خشتی در دوران هخامنشیان و مادها است.
این مجموعه تکنیک های تاق زنی را به زیباترین شکل به نمایش گذاشتند و به عنوان مهم ترین بنای مذهبی اقوام ایرانی به شمار می آید. در ساخت این سازه سرپوشیده از متنوع ترین طرح های معماری و تزئینات خشتی به شیوه ای ماهرانه در مقطع عمودی دیوارها، انحنا یا کرنش استفاده شده است.
نخستین راه پله های مارپیچی، ایوان و مدخل تاق دار در معماری آتشکده نوشیجان وجود دارد. به یقین می توان این بنا را اولین سازه تونلی در تاریخ مهندسی و معماری ایران دانست. از این اثر بجامانده از هزاران سال پیش می توان فهمید که مهندسی عمران در دوران مادها به پیشرفت چشمگیری رسید. زیرا روش تاق زنی که در ساخت این سازه وجود دارد در هیچ اثر تاریخی ما قبل آن به کارنرفته است.
معماران و مهندسان در این عصر از تاریخ با تمام محاسبات و علوم مهندسی نظیر تکیه گاه ها، نیروهای کششی و فشاری، اندازه گیری دهانه سقف، نیروهای جانبی و… آشنایی کامل داشتند و ایده های معماری خود را به شیوه ای هنرمندانه اجرا نمودند.
معماری دوره هخامنشیان
آشنایی با تمدن های مختلف و ارتباط با کشورهای همسایه، مهندسی ایرانی را وارد مرحله جدیدی از پیشرفت نمود. تخت جمشید یکی از بناهایی است که در دوره هخامنشیان بنا شد و شکوه معماری ایرانی را به اوج خود رساند.
در این دوره از تاریخ ایرانیان با ملات ها و مصالح گوناگون بنایی نظیر آهک، ملات ساروج، ملات سرخی، قیر، کاشی و… آشنا شدند و همین امر منجر به ساخت سازه هایی زیباتر در مناطق مختلف کشور شد.
پیشرفتی که از دوره مادها تا دوران اسلامی در مهندسی ایرانی وارد شد، در کشورهای همسایه و سایر تمدن ها صورت نگرفت. می توان گفت دانش مهندسی و اصول آن از زمان های پیش از اسلام در ایران وجود داشته است.
معماری دوره اشکانیان
قوم پارت یکی از نژادهای آریایی می باشد. پارت ها در زمینه هنر معماری ابتکارات فراوانی داشتند و تحول عظیمی در تاریخ معماری ایجاد کردند. آن ها دو عنصر جدید را به معماری افزودند، یکی احداث گنبد بر روی بناهای مربعی و دیگری ساخت ایوان های تاق دار.
حکومت اشکانیان شهرهایی را بنا نهادند که براساس نقشه به صورت دایره ای بودند. شهرهای مرو، تیسفون و الحضر از جمله این شهرها محسوب می شدند. این شیوه شهرسازی تا زمان ساسانیان نیز ادامه داشت. از آثار دوره اشکانیان می توان به کاخ هترا، کاخ آشور، هیکاتوم پلیس، کوه خواجه، معبد آناهیتا کنگاور و معبد خورهه اشاره نمود.
معماری دوره ساسانیان
سلسه ساسانی آخرین حکومت پیش از اسلام محسوب می شود. معماری های تاق دار در دوران ساسانی تحول چشمگیری داشت. در آن دوران به شهرهایی با معماری دایره ای شکل اهمیت بسیاری می دادند. آتشگاه ها، معابد و خانه ها پس از کاخ ها بیشترین آثار معماری به جا مانده از دوران ساسانیان می باشند.
به طور کلی معماری این عصر از تاریخ براساس معماری بومی و نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران بنیان گذاری می شود. از جمله آثار به جا مانده از دوران ساسانیان می توان به قلعه دختر در فیروز آباد، کاخ فیروز آباد، تخت نشین، ایوان مدائن، کاخ سروستان، قصر شیرین، تخت سلیمان و طاق بستان اشاده نمود.
معماری عصر صفویه
سازه هایی مانند گنبد قابوس، مسجد کبود، مسجد جامع اصفهان و پل خواجو از جمله شاهکارهای تاریخی ایران می باشند. پل خواجوی اصفهان نمونه بارز دانش و مهارت در مهندسی عمران در دوران صفویه است که یکی از آثار تاریخی ماندگار به شمار می آید.
برخلاف پیشرفت هایی که در گذشته در حوزه مهندسی عمران شکل گرفت و معماری ایرانی را به عنوان معماری برجسته در تاریخ تمدن ها معرفی نمود، در دوران معاصر معماری ایران به نسبت سایر کشورها پیشرفت چشمگیری نداشت.
هر چند در این دوره بیشتر سازه های عمرانی توسط شرکت های خارجی بنا شدند، اما بستر مناسبی برای پرورش معماران و مهندسین به وجود آمد. با برگشت مهندسین ایرانی از اروپا، عرصه برای ارتقاء دانش مهندسی در کشور فراهم گردید.
نکات پایانی
همانند دوره های معماری، برای مهندسی عمران نیز می توان دوره های مختلفی عنوان کرد. معماران و مهندسین ایرانی در هر دوره ابتکارات و خلاقیت های خاص خود را داشتند و با هنر خود نیازهای مردم هر دوره را رفع می نمودند.
هر دوره ویژگی هایی متناسب با نیاز مردم داشت و از دوره قبل متمایزتر می شد. با پیدایش سازمان نظام مهندسی، جامعه مهندسین ایرانی قانونمند گردید و آئین نامه های مهندسی ساخت و ساز اعلام شدند.
در حال حاضر مهندسین ایرانی با استفاده از دانش نوین، معماری ایران را به جایگاهی که شایسته آن است رساندند و برای ایرانی آبادتر تلاش می کنند. این افراد با شناخت نیازهای جامعه ایرانی درصدد رفع آن ها بر می آیند و تلاش خود را می کنند تا دانش مهندسی عمران را بر اساس این نیازها ارتقاء دهند.
امیدواریم با مطالعه این نوشته از ساختمانچی با تاریخچه معماری ایران زمین آشنا شده و اطلاعات مفید و ارزشمندی در این خصوص دریافت کرده باشید. در صورت تمایل می توانید نقطه نظرات خود را در مورد این مطلب با ما در میان بگذارید.
