شاخصه های سبک معماری اسلامی در ایران

معماری اسلامی گونه ای از معماری است که متناسب با ایدئوژی اسلام شکل می گیرد. این سبک با پیدایش اسلام به تدریج رواج پیدا کرد و به شکل بناهایی مانند مسجد، قصر، آرامگاه، مدرسه و غیره مشاهده شد.

معماری اسلامی نوعی معماری است که از قرن هفتم ایجادشده است. در این سبک، از رنگ های پر انرژی همراه با نقوش متقارن استفاده می شود. از آنجا که این طراحی در بردارنده فرهنگ اسلامی است می تواند طیف وسیعی از سبک های مذهبی را نیز شامل شود.

این نوع معماری را می توان در گنبدها، مناره ها، طاق نما، تزئینات و فضای باز به وضوح مشاهده کرد. کشورهای مسلمان از قبیل: ایران، هند، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، مصر، تونس، الجزایر، مراکش، فلسطین، سوریه، ترکیه، عراق و افغانستان از این معماری به وفور استفاده می کنند.

مسلمانان در نوع ساخت و سازهای خود علاوه بر زیبایی همواره بر این موضوع تاکید داشتند که نوع بنا به گونه ای باشد که در آن مجموع نیازهای روحی و مادی انسان در نظرگرفته شود.

علاوه بر این هنگام ایجاد یک بنا به هماهنگی آن با محیط زیست و اقلیم منطقه، توجه ویژه ای می کردند. به همین دلیل معماری اسلامی با سبکی خاص و اصالتی منحصربفرد پدید آمد. در اینجا قصد داریم با جزئیات معماری اسلامی بیشتر آشنا شویم. با ساختمانچی همراه باشید.

تاریخچه معماری اسلامی ایرانی

در داخل ایران اولین نمودهای طراحی اسلامی در منطقه خراسان نمایان شد. در قرن اول هجری قمری در اوایل پذیرش دین اسلام در ایران تا دوره آل بویه این سبک معماری به شکلی کاملا ساده استفاده شد.

مساجدی مانند مسجد تاریخ خانه دامغان، مسجد جامع نائین و مسجد جامع فهرج یزد از نمونه های اولیه این معماری اسلامی بودند.

پس از حمله مغول به ایران بسیاری از بناهای تاریخی از بین روند. اما با روی کارآمدن سلسله ایلخانیان سبکی به نام آذری ایجاد شد که در شهرهایی مانند اصفهان، تبریز، سلطانیه و بغداد از آن استفاده شد. این سبک تا دوره صفویه هم دیده می شد.

پس از حمله تیمور در قرن هشتم هجری، ابداعاتی در زمینه تزئینات معماری و کاشی معرقبه انجام گرفت. بناهایی مانند مسجد گوهر شاد، مسجد کبود تبریز، مسجد جامع یزد، قسمت های از بناهای حرم امام رضا، مسجد جامع ورامین از این سبک معماری اسلامی استفاده کردند.

با روی کارآمدن صفویان، طراحی اسلامی جان تازه ای گرفت. شهرهایی از قبیل اصفهان، تبریز و قزوین بیشتر نمود هنر را در این دوران داشتند. با وجود پادشاهان هنر دوست در این دوره از تاریخ، شیوه ای به نام شیوه اصفهانی رواج پیدا کرد.

در این شیوه از کاشی های خشتی و هفت رنگ استفاده شد و طرح ها و نقشه ها شکل ساده تری به خود گرفت. مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام از نمونه ای این شیوه می باشند.

در دوران زندیه و افشار معماری ایران رو به افول رفت و این افول تا زمان قاجار نیز ادامه پیدا کرد. اما با این وجود بناهای دیگری نیز بنا شد.

بررسی نمادهای معماری اسلامی

همان طور که قبلا اشاره شد، این معماری در گنبدها، مناره ها، طاق نما، تزئینات و فضای باز قابل مشاهده می باشد. در ادامه به بررسی هر یک این نمادها می پردازیم:

1. گنبد

یکی از اصلی ترین نمادهای طراحی اسلامی، گنبد می باشد. این بنا را در مساجد و برخی از مدارس می توان دید. گنبد بر روی بنایی به نام آویز قرار می گیرد و فضای آن با کاشی کاری های مختلف زیباسازی می شود. در معماری اغلب کشورهای اسلامی، گنبد نقش پررنگی را ایفا می کند.

2. طاق و طاق نمای مقرنس

یکی دیگر از نمادهای مهم در معماری اسلامی، طاق می باشد. انواع طاق های مختلف در این معماری شامل: طاق کجاوه، طاق و تویزه، طاق ترکین و طاق کاربندی می باشد. اما طاق نمای مقرنس، ظاهری شبیه به لانه زنبوری دارد و زیبایی آن می تواند تا مدت ها بیننده را غرق در تماشای بنا کند. 

3. مناره

مناره ها بناهایی هستند که ظاهر چشمگیری دارند و درون آن ها  راه پله هایی وجود دارد که با استفاده از آن می توان تا بالای مناره رفت. علاوه بر این، پنجره ای در داخل مناره قرار می گیرد که با استفاده از آن مسلمانان را به نماز و اعمال عبادی دعوت می کنند.

4. تزئینات

در معماری اسلامی، تزئینات به صورت کاشی کاری همراه با استفاده از آیه های قرآن نمایان می شود. در  پنجره های بنا نیز از مشبک چوبی استفاده می شود که کاربرد اصلی آن در کنترل آب و هوا و حفظ حریم خصوصی افراد می باشد. اما به عنوان یک عنصر تزئینی نیز از آن استفاده می شود.

5. فضای باز

در معماری اسلامی از باغ به عنوان فضای باز استفاده می شود. اغلب بناها با باغ هایی احاطه می شوند که زیبایی بنا را دوچندان می کنند.

مصالح ساختمانی در معماری اسلامی

در معماری اسلامی از خشت، آجر، سنگ، کاشی، شیشه و گچ استفاده می شود. که در ادامه توضیح مختصر در مورد هر یک از این مصالح ارائه می دهیم:

1. خشت

در معماری اسلامی به ویژه در ایران، بیشتر از خشت استفاده می شود. به طوری که در دوره اسلامی، اغلب بناها از خشت یا ترکیبی از آجر و خشت بوده است.

نکته ای که در خصوص بناهای خشتی وجود دارد این است که خشت در برابر عوامل مخرب محیطی دوام خوبی ندارد. به همین دلیل اغلب بناهای قدیمی خشتی دچار آسیب می شوند.

2. آجر

از اوایل اسلام تا دوره تیموریان بیشتر بناها با استفاده از آجر بنا می شد. علاوه بر این در نمای بیرونی بنا نیز از آجر استفاده می شد. اغلب گنبدها، مناره ها، ایوان ها و طاق نماها با آجرهای مختلف زینت داده می شدند.

3. سنگ

در معماری اسلامی هم در بدنه بنا و هم در تزئین آن از سنگ استفاده می شد. در ساخت انواع کتیبه ها از سنگ های مختلفی مانند مرمر، آهک و سنگ سیاه استفاده می شود و نقوش زیبایی را خلق می کند.

4. چوب

چوب علاوه بر در و پنجره، در ساخت تیر سقف، صندوق های ضریح، ستون ها و چارچوب نیز استفاده می شد. معمولا چوب درختان سپیدار، گردو، کاج و چنار بیشترین استفاده را در معماری اسلامی داشتند.

5. شیشه

یکی از مصالح ساختمانی که نقش بسیار پر رنگی در معماری اسلامی ایفا کرده است، شیشه می باشد. در بیشتر بنای تاریخی شیشه ای الوان با رنگ های شاد به چشم می خورد.

رنگ های چشم نواز این شیشه ها روح هر بیننده ای را تسخیر می کند. این شیشه ها علاوه بر تامین نور بنا، در زیبایی شبستان ها و قاب های گنبد کاربرد داشتند.

علیرغم این که در گذشته محدودیت فراوانی در تهیه و تولید انواع مصالح ساختمانی وجود داشته است. اما تمامی این مصالح با کیفیت بالایی تولید می شد و زیبایی چشمگیری را به بنا می می بخشید. این زیبایی را در بنای های تاریخی بجامانده از قرون گذشته می توان به وضوح مشاهده کرد.

کلام پایانی

در این مقاله معماری اسلامی و مولفه های مورد بررسی قرار گرفت. این معماری بناهای بی نظیری را برجای گذاشته است که با وجود گذر زمان و روی کار آمدن سلایق مختلف، هنوز هم طرفداران بسیار زیادی دارد.

به طوری که گردشگران زیادی همه ساله برای بازدید از این معماری خاص به ممالک اسلامی سفر می کنند، بنابراین حفظ این معماری به منزله حفظ هویت اسلامی کشورهای مسلمان خواهد بود.

سوالات متداول